Αύγουστος 2011:
Βρίσκομαι στό χωριό τών προγόνων μου, τήν Μεγαλόχαρη Άρτας, γενέτειρα τού πατέρα μου Νικηφόρου Γρηγ. Κοσσυβάκη, ο οποίος διανύει τό 94ο έτος τής ηλικίας του.
Καθόμαστε στό μπαλκόνι τού σπιτιού μας σέ ώρα δειλινού και η θέα μας είναι τά εκείθεν τού Ασπροπόταμου όρη τών Αγράφων αλλά και η «εδώθε» ακραία περιοχή τού Νομού Άρτας όπου τό «Τσιφλίκι» Μηλιανών, πατρογονική κτηματική περιουσία τών Κοσσυβακαίων, ήδη από τά μέσα τού 19ου αιώνα.
Η περιοχή φωτίζεται από τίς ακτίνες τού ήλιου ο οποίος δύει όπισθέν μας, πίσω από τήν οροσειρά τής "Ζιούρας" πού είναι απόληξη τών ορέων Βάλτου.
Ο πατέρας μου αγναντεύοντας αρέσκεται νά μού δείχνει (γιά «νιοστή» φορά…), τίς διάφορες τοποθεσίες τής εν λόγω περιοχής και επειδή η όρασή του είναι -ακόμη- αρκετά καλή, επιβεβαιώνω ότι οι υποδείξεις του είναι ακριβείς, εφ’ όσον και εγώ γνωρίζω τήν περιοχή παιδιόθεν και εξ ιδίας αντιλήψεως.
Βεβαίως, οι περισσότερες ονομασίες τών τοποθεσιών δέν είναι καταγραμμένες «επίσημα» αλλά τίς γνωρίζουμε από τήν προφορική παράδοση λ.χ. "Ντούρια", «Λαγκάδα», "Πύργος", "Λημέρι", «Κούλια», «Ζάβατος», "Γεφύρι Κοράκου", «στού Ρωμαίου» κ.λπ.
Η αναφορά σ’ αυτές αποτελεί και σύνδεση μέ γεγονότα πίσω στόν χρόνο, ακόμη και πρίν τό 1821 αλλά και πιό πρόσφατα, στίς μετέπειτα επαναστάσεις τών Ραδοβυζίων (1854, 1866 και 1878), στά Ανταρτικά 1942-1944 ή στόν Εμφύλιο, όπου οι απώτεροι αλλά και οι άμεσοι πρόγονοί μας είχαν αναπτύξει έντονη πατριωτική δράση, οι δέ σχετικές προφορικές διηγήσεις τού πατέρα μου γι’ αυτές είναι πραγματική απόλαυση.
Και ενώ η κουβέντα μας «κυλάει», αίφνης τόν ακούω νά αναφέρεται σέ μιά ονομασία πού μού είναι άγνωστη και ακούγεται κάπως περίεργη: "…είχαμε φθάσει στό Λιθό Λιθάρι…"
"Τί είναι αυτό πατέρα";;; "Είναι μιά τοποθεσία δίπλα στόν "Άσπρο", είναι επίπεδη μέ κάτι μεγάλες πέτρες…" μού απαντά.
«Ανήκε δέ στούς συγγενείς μας, τούς «Βαγγελαίους», τόν Θανασούλα και τόν Σεραφείμ Κοσσυβάκη…». «Εχεις κάποια άλλα στοιχεία γιά τό πώς προήλθε αυτή η ονομασία;;;». «Όχι, δέν έχω υπ’ όψη μου»…
Η κουβέντα μας γιά τό «Λιθό λιθάρι» σταμάτησε στό σημείο αυτό αλλά η απορία μου παρέμεινε και η διαίσθησή μου μέ «βεβαίωνε» ότι κάτι ενδιαφέρον κρύβονταν εκεί…
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2012
Έχω έρθει στό Τσιφλίκι μέ έναν καλό φίλο (τόν Δημήτρη Πατουχέα, Μανιάτη εκ καταγωγής), προκειμένου νά ρίξω μιά ματιά στά οικογενειακά κτήματα και συζητώ μέ τήν εξαδέλφη Ελισάβετ Σωτ. Κοσσυβάκη όταν ξαφνικά- θυμάμαι τό «Λιθό Λιθάρι».
Η Ελισάβετ έχει μέν ακούσει γιά τήν εν λόγω ονοματοθεσία αλλά δέν γνωρίζει τό ακριβές τής τοποθεσίας.
Ακολουθεί επίσκεψη στό σπίτι τού εξαδέλφου Ανδρέα Θαν. Κοσσυβάκη, όπου μάς υποδέχονται μερικοί συγγενείς και άλλοι φίλοι χωριανοί οπότε, μεταξύ άλλων θεμάτων συζητήσεως, επανέρχομαι στό ερώτημα: «Πού είναι τό «Λιθό λιθάρι»;;;
Ο νεαρός ανεψιός μου, Θανάσης Ανδρ. Κοσσυβάκης, γνωρίζει καλά πού είναι, γιατί -όπως προείπαμε ανήκει στήν πατρική κτηματική περιουσία τού πατέρα του και προθυμοποιείται νά μάς οδηγήσει εκεί άμεσα.
Ξεκινάμε λοιπόν μέ τό αυτοκίνητό μου, απομακρυνόμαστε από τό Τσιφλίκι ακολουθώντας γιά δύο περίπου χιλιόμετρα έναν ανηφορικό χωματόδρομο μέσα από δάσος μέ βελανιδιές, φράξους και θάμνους.
Οταν φτάνουμε στήν «ράχη» τής λοφοσειράς συναντάμε τόν χωματόδρομο πού συνδέει τά Μηλιανά μέ τόν Μεσόπυργο οπότε κάμπτουμε αριστερά, κατηφορίζοντας από τήν άλλη πλευρά της, μέ κατεύθυνση πάλι πρός τόν Αχελώο.
Σέ λίγη ώρα φθάνουμε κοντά σέ ένα ρέμα και σταθμεύουμε. Ο Θανάσης προπορεύεται και μάς δείχνει μέ υπερηφάνεια έναν περιφραγμένο χώρο όπου μηρυκάζουν ανέμελες δύο εξαιρετικές «παρδαλές» αγελάδες οι οποίες -κατά τά λεγόμενά του- αποδίδουν 20 κιλά γάλα ημερησίως η κάθε μία!!!
Λίγο πιό πέρα υπάρχει και άλλος περιφραγμένος-στεγασμένος χώρος τού Θανάση, όπου ρουθουνίζει ανήσυχα μιά ευμεγέθης γουρούνα μέ αρκετά γουρουνάκια. Είναι «υβρίδια» από αγριόχοιρο, είναι τρισχαριτωμένα γι’ αυτό και τά φωτογραφίζουμε πολλές φορές.
Προχωρούμε λίγο πιό πέρα και ιδού: Τό «Λιθό Λιθάρι» είναι εμπρός μας!!!
Πρόκειται γιά έναν σχεδόν επίπεδο χώρο δύο (2) περίπου στρεμμάτων μέ ελαφριά κατηφορική κλίση πρός τό ποτάμι, από τό οποίο απέχει περί τά 200 μέτρα.
Σέ αντίθεση μέ τήν γύρω περιοχή πού έχει πυκνή θαμνώδη βλάστηση από ρείκια, κουμαριές κ.λπ., η συγκεκριμένη έκταση είναι «γυμνή», μέ ένα ψιλό χορτάρι πού θυμίζει «γκαζόν», ως εάν «κάτι από κάτω» (λίθινο δάπεδο;;;) νά εμποδίζει τήν ανάπτυξη τής βλάστησης.
Στήν άκρη αυτής τής γυμνής έκτασης, πρός τό ποτάμι, διακρίνονται κάποιες μεγάλες πέτρες. Τίς πλησιάζω, τίς δρασκελώ και βρίσκομαι σέ χαμηλότερο επίπεδο, οπότε τίς αντικρίζω από κάτω πρός τά επάνω και μένω ενεός…
Τελικά η διαίσθησή μου είχε πραγματική βάση... Τό «Λιθό Λιθάρι» είναι υπόλειμμα αρχαίου τείχους και αποτελείται από τεράστιους άριστα «γωνια-σμένους» μονολίθους, μήκους περί τό 1 έως 1,5 ο καθένας και ύψους-πλάτους περί τά 50-60 εκατοστά!!!
Σέ κάποια σημεία τό τείχος έχει μία, αλλού δύο και αλλού τρείς σειρές από αυτές τίς τεράστιες πέτρες («λίθους»), μέ χαλάσματα εδώ και εκεί.
Ομως είναι φανερό ότι, όλες μαζί οι σειρές τών μονολίθων αποτελούσαν ένα επίμηκες «ζωνάρι» μήκους τουλάχιστον σαράντα περίπου μέτρων σέ ευθεία γραμμή, χωρίς νά περιλαμβάνω στίς όλες διαστάσεις του τά πλευρικά μέρη τού τείχους, τά οποία είναι δυσδιάκριτα εξ αιτίας είτε φυσικών αιτιών (επιχωματώσεις) είτε ανθρωπίνων παρεμβάσεων μέσα στόν χρόνο.
Ο Θανάσης μάς πληροφορεί ότι, πρίν από αρκετά χρόνια, μετά από μιά μεγάλη νεροποντή αποκαλύφθηκαν υπολείμματα ενός παλαιού τάφου χωρίς περιεχόμενο, ενώ κάποια άλλη φορά διαπίστωσε, σέ κάποιο σημείο τού χώρου, ίχνη από «βιαστικό» σκάψιμο… Ως φαίνεται κάποιοι αρχαιοκάπηλοι «οσμίστηκαν θησαυρό» και έσπευσαν!!!
Είναι ολοφάνερο ότι πρόκειται γιά αρχαίο οχυρό πού ήλεγχε τό συγκεκρι-μένο σημείο τού μεγάλου ποταμού, όπου -ίσως- υπήρχε πέρασμα («πόρος») στήν (και από τήν) απέναντι περιοχή αλλά και πιθανή «αποβάθρα» διακομιδής εμπορευμάτων, εάν σκεφτούμε ότι στά αρχαία χρόνια ο Αχελώος πρέπει νά ήταν πλωτός -σχεδόν- καθ’ όλο τό μήκος του.
Σέ κάθε περίπτωση, η τοποθεσία πρέπει νά είχε στρατηγική σημασία διότι δέν πρόκειται γιά ένα απλό φυλάκιο αλλά γιά ένα αρκετά μεγάλο οχυρό πού θά απαιτούσε ευάριθμη φρουρά γιά τήν υπεράσπισή του, η δέ ανάμνησή του παρέμεινε ως τέτοιου στήν μνήμη τών μεταγενέστερων, αφού η ευρύτερη πέριξ περιοχή ονομάζεται μέχρι σήμερα "Πύργος".
Παράλληλα, φαίνεται ότι δέν ήταν μεμονωμένο αλλά ήταν ένα από μιά διαδο-χική σειρά οχυρών κατά μήκος τού Αχελώου ή «Ασπροπόταμου», αφού πολύ κοντά βρίσκεται τό χωριό "Μεσόπυργος", ονομασία πού παραπέμπει στήν ύπαρξη και άλλου ή και άλλων "πύργων", οι οποίοι ήσαν όλοι από τήν δεξιά όχθη, όπως κυλάει τό ποτάμι.
Γιά τό γεγονός αυτό υπάρχει και λογική εξήγηση εφ’ όσον, η «από εδώ» περιοχή είναι εύφορη μέ αρκετές καλλιεργήσιμες εκτάσεις (Τσιφλίκι, Κάμπος Μεσοπύργου κ.λπ.), ενώ η απέναντι όχθη/πλευρά (σήμερα χωριό Γριμπιανά, και συνοικισμός «Ομπράβα» τού νομού Καρδίτσας), είναι σχεδόν κάθετη στό ποτάμι μέ ελάχιστες εκτάσεις καλλιεργήσιμες.
Οπότε -επαγωγικά- οι «απέναντι» ασφαλώς εξ ανάγκης θά ήθελαν νά «απαλλοτριώνουν» τήν παραγωγή αγαθών τών «εδώθε» και εκείνοι -επίσης κατ’ ανάγκην- έφτιαχναν ισχυρά λίθινα οχυρά («πύργους») προκειμένου νά τήν προστατεύουν.
Δέν διαθέτω ειδικές αρχαιολογικές γνώσεις γιά νά καθορίσω μέ ακρίβεια τήν παλαιότητα τής κατασκευής τού συγκεκριμένου οχυρού αλλά εξ όσων έτυχε νά γνωρίζω μελετώντας- τό μέγεθος τών μεγαλίθων και η κατασκευή τού τείχους μάς παραπέμπει σέ εποχές προκλασσικές («Γεωμετρικές», «Αρχαϊκές», δηλαδή σέ εποχές «Αθαμάνων», «Αργιθεατών», «Δολόπων») αλλά -ίσως- και σέ παλαιότερες, δηλαδή εκείνες τών «Διίων» Πελασγών προγόνων μας.
Αλλωστε, η ευρύτερη περιοχή, πρίν τήν εφαρμογή τού πρόσφατου νόμου «Καλλικράτη», ονομάζονταν «Δήμος Τετραφυλίας» σέ ανάμνηση τού ομώνυμου παλαιότερου μετά τήν ενσωμάτωση τού νομού Αρτας στήν Ελλάδα τό έτος 1881 (σ’ αυτόν υπήρξε Δήμαρχος επί 20ετία ο προπάππος μου Σωτήρης Ιωάν. Κοσσυβάκης και ο παππούς μου Γρηγόρης Σωτ. Κοσσυβάκης) αλλά και σέ ανάμνηση τού αρχαίου Δήμου Τετραφυλίας, εφ’ όσον -ως γνωστόν- οι πρόγονοί μας, οι πανάρχαιοι Ελληνες, είχαν «εφεύρει» και τόν θεσμό τής Τοπικής Αυτοδιοίκησης πρώτοι απ’ όλους, από τότε…
Θεωρώ βέβαιο ότι, η Δημοτική Αρχή τού Δήμου «Γεωργίου Καραϊσκάκη», στά όρια τού οποίου ανήκει τώρα η περιοχή και ο Δήμαρχος [φίλτατός μου Δημήτρης Γαλλίκας, στόν οποίο παρέδωσα ιδιοχείρως την 17.01.2013 τήν παρούσα μαζί μέ ενδεικτικές φωτογραφίες τού αρχαιολογικού χώρου πού πήρα], ασφαλώς θά αξιοποιήσουν τό εύρημα και είθε η επίσημη αρχαιολογική έρευνα ν’ αναδείξει πολύτιμα στοιχεία πού -ίσως- μάς κρύβει τό «Λιθό Λιθάρι».
Ως πρώτο -ιστορικά χρήσιμο- συμπέρασμα εκτιμούμε τό γεγονός ότι, από μόνη της η διατήρηση μέχρι σήμερα τής αρχαίας Ελληνικής ονομασίας τού συγκεκριμένου χώρου («λίθος») αλλά και πλήθους άλλων αρχαίων Ελληνικών λέξεων και εκφράσεων τής καθομιλουμένης, ως συνέχεια προφορικής παράδοσης, επιβεβαιώνει τήν ανά τούς αιώνες αδιάσπαστη κατοίκηση και παρουσία στήν περιοχή αυτοχθόνων και ομόγλωσσων Ελληνικών πληθυσμών.
(Γεγονός πού αποτελεί -βεβαίως- και αποστομωτική απάντηση γιά όσους υποβολιμαία «φαντασιώνονται» εδώ ξενόφερτες Βαλκανικές «μετεγκαταστάσεις» και «καθόδους» αλλοφύλων…)
Μιά ενδιαφέρουσα πληροφορία πού επιβεβαιώνει τήν ανωτέρω επαγωγή μας σχετικά μέ τήν συνεχή αρχαιοελληνική παρουσία αλλά και τήν «πάλαι ποτέ» πολιτισμική άνθησή της στήν περιοχή μας, μού έδωσε πρόσφατα ο δραστήριος συγχωριανός Βαγγέλης Στασινός, ο οποίος μάλιστα διαθέτει ένα αξιόλογο νεόκτιστο ξενοδοχείο μέ τήν ονομασία «Πύργος, στό κέντρο τού χωριού Μεσόπυργος.
Συγκεκριμένα ο Βαγγέλης μού είπε ότι, στό Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, στήν συλλογή «Καραπάνου», μεταξύ άλλων ευρημάτων από όλη τήν Ηπειρο, υπάρχει ως εύρημα τής περιοχής Μεσοπύργου, ένα ορειχάλκινο αγαλματίδιο τής Θεάς Αρτέμιδος καθώς και αρκετά αρχαία νομίσματα απροσδιόριστης εποχής.
Τήν πληροφορία κατείχε ο Βαγγέλης από ακριτομύθιες τού προπάππου του πού μεταφέρθηκαν στόν παππού του και στόν πατέρα του Γιώργο Στασινό, (τέως Πρόεδρο της Κοινότητος Μεσοπύργου), απηχώντας προφανώς γνώσεις του από τήν εποχή τής ύστερης Τουρκοκρατίας στήν περιοχή μας.
Πράγματι, όπως είναι γνωστό, κατά τά έτη 1875-1876, ο Αρτινός πολιτικός και μεγαλοκτηματίας Κων/νος Καραπάνος, σέ συνεργασία μέ τόν Πολωνοεβραίο Μηχανικό Μινέϊκο (πρόκειται γιά τόν πατέρα τής Σοφίας Μινέϊκο, γιαγιάς τού τ. Πρωθυπουργού Γεωργ. Ανδρ. Παπανδρέου), είχαν λάβει επίσημη άδεια από τό Οθωμανικό κράτος και διενήργησαν ανασκαπτικές αρχαιολογικές έρευνες στό ιερό τού Διός Ναϊου στήν Δωδώνη.
Τά αποτελέσματα τών ανασκαφών ήταν πολύ σημαντικά αφού, όπως επισήμως καταγράφεται σέ σύγχρονο έντυπο τού Υπουργείου Πολιτισμού, μέρος αυτών κατέληξε (βλέπε ξεπουλήθηκε…), στά Μουσεία τής Κωνσταντινούπολης και τού Λούβρου στό Παρίσι, ενώ 209 (!!!) χάλκινα αγαλμάτια από παράλληλες λαθρανασκαφές και σέ άλλα σημεία τής Ηπείρου ξεπουλήθηκαν στό Μουσείο Αντικών τού Βερολίνου τό έτος 1904 (…)
Επειδή λοιπόν (ως φαίνεται από τά παραπάνω), είχε «ανοίξει η όρεξη» τών ανωτέρω «ευεργετών», προφανώς φρόντισαν νά ενημερώσουν γιά τό «ενδιαφέρον» τους και τούς χωρικούς τών σκλαβωμένων -τότε- Ηπειρωτικών νομών, οι περισσότεροι τών οποίων βρίσκονταν σέ καθεστώς οικονομικής δουλείας υπό τόν Καραπάνο, οπότε κάθε αρχαιολογικό εύρημα έρχονταν στό φώς, είτε τυχαία είτε από λαθρανασκαφή, κατέληγε στά χέρια αυτού και τών συνεργατών του (...)
Κάπως έτσι, τό ορειχάλκινο άγαλμα τής Θεάς Αρτέμιδος τού Μεσοπύργου και τά αρχαία Ελληνικά νομίσματα πού βρέθηκαν εκεί, κατέληξαν στά χέρια τού Καραπάνου, θά είναι δέ «τύχη αγαθή» εάν (κυρίως) τό συγκεκριμένο άγαλμα περιλαμβάνεται στήν Συλλογή πού εκείνος (προφανώς γιά τήν «υστ-ροφημία» του…), δώρισε στό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών μέ τό υπ’ αρ. 7018/22.06.1902 δωρητήριο συμβόλαιο.
Τό δυσάρεστο στήν όλη ιστορία είναι ότι, όπως μέ βεβαίωσε ο Βαγγέλης Στασινός, κατά τό θέρος τού έτους 2003, εμφανίστηκαν στόν Μεσόπυργο Γερμανοί αρχαιολόγοι (;;;) οι οποίοι επιδόθηκαν σέ έρευνες, φωτογραφήσεις και λαθρανασκαφές σέ διάφορα σημεία τής γύρω περιοχής, χωρίς τό γεγονός νά λάβει τότε δημοσιότητα…
Θεωρώ ότι, η Δημοτική μας Αρχή πρέπει νά ερευνήσει και γι’ αυτό τό συμβάν πού τό θεωρώ απαράδεκτο νά έχει συμβεί και επικίνδυνο γιά τά όποια σπαράγματα τής αρχαίας κληρονομιάς μας πού -ίσως- υπάρχουν ακόμη εκεί.
Ηδη, προσπαθούμε νά αξιοποιήσουμε τίς ανωτέρω πληροφορίες τού φίλου Βαγγέλη Στασινού και ερευνούμε στό Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο γιά τόν εντοπισμό και τήν φωτογράφηση τών εν λόγω ευρημάτων, τά οποία -ασφαλώς- αποτελούν πολύτιμα στοιχεία γιά τήν αρχαία πολιτισμική κληρονομιά μας, ως Ελλήνων γενικότερα αλλά και ως Ηπειρωτών-ορεινών Αρτινών ειδικότερα.
Eπίσης καλούμε όποιους συμπατριώτες και συμπατριώτισσες γνωρίζουν κάτι σχετικό μέ τ’ ανωτέρω νά επικοινωνήσουν μαζί μας στό Kossyvakislaw @ gmail.com ή μέ τόν Δήμο «Γεωργίου Καραϊσκάκη».
Αθήναι, 21η Ιανουαρίου 2013
Γρηγόρης Νικηφ. Κοσσυβάκης
Δικηγόρος - Συγγραφέας
Μαθημένα τα βουνά από τα χιόνια... Ειδικά όταν πρόκειται για τα βουνά της Ηπείρου.
